بررسی جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری

جزئیات و دریافت

چکیده

اخلاق و تربیت اخلاقی از مهم ترین مسائل انسانی مکتب ها و به ویژه تعلیم و تربیت انسان به شمار می رود. چرا که تربیت اخلاقی موجبات سعادت و رستگاری را فراهم می سازد . مقوله ی اخلاق دارای ابعاد گوناگونی چون عقل و عاطفه است . عقل و عاطفه دو ارزش والای انسانی است که مانند سایر ارزشهای انسانی در روز الست ، از سوی خداوند درخمیرمایه ی انسان عجین شده اند . بشر زمانی به کمال لایق انسانی نائل می شود که از این دو قدرت به طرز شایسته و با اندازه گیری صحیح استفاده نماید .

 هدف تحقیق حاضر ، بررسی جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری است . این تحقیق، با توجّه به موضوع و هدف خود از نوع تحقیقات کاربردی به شمار می رود و روش تحقیق آن، توصیفی -تحلیلی ( تحلیل محتوا ) و روش گرد آوری اطلاعاتش ،کتابخانه ای بوده است.

سؤال اول تحقیق عبارت است از : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ از مجموع آراء استاد مطهری اینگونه استنباط می گردد که اخلاق کامل ، اخلاقی است که بر اساس نیرومندی عقل و اراده باشد و همه عواطف و میلهای انسان تحت کنترل عقل باشد . کار اخلاقی کاری است که به حکم عقل صورت گرفته باشد و انسان اخلاقی کسی است که عقل بر وجودش حاکم است . عقل نیرویی است که اگر درست به کار گرفته شود اخلاق خوب را می شناسد و التزام به آنها را به صلاح جامعه و از کمالات نفسانی خود می داند . اخلاق زشت را نیز می شناسد و ارتکاب آنها را به زیان زندگی دنیوی و نفسانی خود و جامعه می داند . نفس اگر بهره ای از خرد داشته باشد ، به تمام واقعیتهای زندگی خردمندانه نظر می کند . هر کار پسندیده ای که خردمندان آن را ستایش می کنند و انسان ها آن را اخلاق می خوانند پایه و اساسش خردورزی است . سؤال دوم تحقیق : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ با بررسی های انجام شده در آراء استاد مطهری اینگونه برداشت می شود که  ایشان عواطفِ به دور از خرد را احساسی کاذب و ناپذیرفتنی دانسته اند . به تدریج که قوای عقلانی پرورش می یابند ، فضایل اخلاقی در ما ایجاد شده و به دنبال آن پاسخ های عاطفی ما با آنچه عقل تشخیص داده سازگار می گردند . از این رو به واسطه سازگاری بین  عقل و عاطفه و در واقع تبعیت عواطف از عقل است که تمایلات طبیعی در حالت تعادل بوده و به کمک عقل می شتابند وگرنه عواطف به تنهایی هیچ نقش انگیزشی و معرفتی در اخلاق ایجاد نمی کند .

واژگان کلیدی : عقل ، عاطفه ، تربیت اخلاقی .

فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

فصل اول :  کلیات تحقیق ...............................................................................................................   1

   1- 1- مقدمه    .............................................................................................................................. 2

   1 -2- بیان مسأله ......................................................................................................................... 3

   1-3-اهمّیّت و ضرورت تحقیق   ................................................................................................... 6

   1-4- اهداف تحقیق ...................................................................................................................... 7

   1-5- سؤالات تحقیق .................................................................................................................... 7

   1-6- تعریف اصطلاحات ................................................................................................................ 8

فصل دوم : کلیات تحقیق ................................................................................................................. 11

        2-1- مقدمه   ........................................................................................................................... 12

        الف) بخش اول : مبانی نظری................................................................................................... 12

        2 -2- مفهوم عقل .................................................................................................................. 12

       2-2-1- اهمّیّت عقل  ............................................................................................................... 14

       2-2-2- واژه های مترادف عقل .............................................................................................. 17

      2-2-3- واژگان مقابل عقل ..................................................................................................... 18

      2-2-4- عقل در قرآن  ............................................................................................................ 20

      2-2-5- ادراکات عقلی  .......................................................................................................... 22

      2-2-6- اقسام عقل  ............................................................................................................... 23

     2-3- مفهوم عاطفه  ................................................................................................................ 25

     2-3-1- معنای اصطلاحی عاطفه    .......................................................................................... 25

     2-3-2- عاطفه در قرآن  ......................................................................................................... 28

     2-3-3- تقسیم بندی عواطف  ................................................................................................ 30

     2-3-4- حالات عاطفی  ............................................................................................................ 31

     2-3-5- نقش عواطف در زندگی انسان  ................................................................................. 33

      2-3-6- تقابل بین عقل و احساس  ....................................................................................... 34

      2-3-7- عاطفه از دیدگاه اسلام  ............................................................................................ 40

      2-3-8- دیدگاه متفکّران اسلامی .......................................................................................... 42

       الف : عقل گرایان...................................................................................................................... 42

       ب : عاطفه گرایان..................................................................................................................... 45

      2-3-9- دیدگاه فلاسفه .......................................................................................................... 46

      الف : عقل گرایان ...................................................................................................................... 46

      ب : عاطفه گرایان  .................................................................................................................... 47

     2-4- مفهوم تربیت   ................................................................................................................ 48

     2-5- مفهوم اخلاق ................................................................................................................... 49

     2-5-1- تربیت اخلاقی  ............................................................................................................. 50

     2-5-2- رابطه تربیت و اخلاق  ................................................................................................ 54

     2-5-3- اهمّیّت تربیت اخلاقی  ............................................................................................... 54

     2-5-4- جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی   .................................................................. 55

     2-6- شرح مختصر زندگانی استاد شهید مطهری  ................................................................. 59

      ب ) پیشینه تحقیق   ................................................................................................................ 62

     2-7- پایان نامه ها .................................................................................................................... 63

     2-8- مقاله ها  .......................................................................................................................... 64

     2-9- کتاب ها  .......................................................................................................................... 68

     2-10- جمع بندی مبانی نظری و پیشینه تحقیق ..................................................................... 70

فصل سوم : روش شناسی تحقیق ................................................................................................... 71

        3 -1- مقدمه  ..........................................................................................................................72

        3-2- نوع تحقیق  ..................................................................................................................73

        3-3- روش تحقیق   ..............................................................................................................73

        3 -4- روش و ابزار گرد آوری اطلاعات  ............................................................................... 75

فصل چهارم : یافته های تحقیق  .....................................................................................................77

        4-1- مقدمه   ......................................................................................................................... 78

       4-2- بررسی سؤال اول تحقیق : جایگاه عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟............ 79

       الف) پرورش استعداد عقلانی .................................................................................................. 79

        ب) تعقل در قرآن.................................................................................................................... 80

        ج)  عقل در روایات  ................................................................................................................ 82

        د ) عقل باید غربال کننده باشد  ........................................................................................... 83

        ه) دور اندیشی ....................................................................................................................... 84

        و ) آزاد کردن عقل از عادات اجتماعی  ................................................................................ 84

        ز ) حمایت از عقل در مقابل اکثریت  .................................................................................... 84

        ح ) لزوم توأم بودن عقل و علم  ............................................................................................ 85

        ط ) تأثیر ناپذیری از قضاوت دیگران .................................................................................... 85

        ی ) عقل نظری و عقل عملی  .................................................................................................86

        ک ) عادت به تفکر و تعقل......................................................................................................87

        ل ) تقوا و روشن بینی    ........................................................................................................ 88

       م ) تقوا و حکمت عملی ........................................................................................................... 91

      ن ) راز تأثیر تقوا در روشن بینی  ........................................................................................... 92

      س ) تربیت از نظر استاد مطهری ............................................................................................ 94

     ع ) اخلاق از نظر استاد مطهری ............................................................................................... 94

     ف ) چرا بشر به روش اخلاقی و تربیتی نیاز دارد ؟  ................................................................ 97

     ص ) فرق اخلاق و تربیت  ......................................................................................................... 98

     ق) پشتوانه اخلاق  .................................................................................................................... 99

     ر ) انسان موجود دو کانونی  ..................................................................................................... 101

     ش ) نقش عقل در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری .....................................................102

4-2- بررسی سؤال دوم : جایگاه عاطفه در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری چیست ؟ ...................... 105

    الف ) عاطفه از دیدگاه استاد مطهری........................................................................................ 105

    ب ) تقوا و تلطیف احساسات .................................................................................................... 106

    ج)تأثیر دل در قضاوت عقل ...................................................................................................... 106

   د )روح انسان ، منشأاحساسهای اخلاقی و دروازه ای به سوی معنویت  ................................. 107

   ه ) هر محبتی اخلاق نیست ....................................................................................................... 109

   و ) اخلاق محدود به غیر دوستی نیست  ................................................................................... 110

      ز ) تفسیر انسان دوستی .......................................................................................................... 110

      ح ) نقش عواطف در رفتار اخلاقی ........................................................................................... 111

      ط ) نقش عواطف در تربیت اخلاقی از دیدگاه استاد مطهری ................................................ 112

      4-4- جمع بندی ..................................................................................................................... 115

فصل پنجم : خلاصه و نتیجه گیری  .............................................................................................. 116

        5-1- مقدمه  ......................................................................................................................... 117

        5-2- مروری اجمالی بر مسأله ، پرسش ها و روش تحقیق ................................................ 117

        5-3- نتایج ........................................................................................................................... 118

        5-3-1- خلاصه نتایج مربوط به سؤال اول  ........................................................................ 118

        5-3-2- خلاصه نتایج مربوط به سؤال دوم  ....................................................................... 119

       5-3-3- تحلیل جایگاه عقل و عاطفه در تربیت اخلاقی .................................................... 120

       5-4- محدودیت ها  .............................................................................................................. 124

       5- 5- پیشنهادها  ................................................................................................................ 125

       الف) پیشنهادهای پژوهشی  ................................................................................................. 125

      ب ) پیشنهادهای کاربردی  .................................................................................................... 125

فهرست منابع  ............................................................................................................................... 126

چکیده انگلیسی ............................................................................................................................137

مقدمه

    جهان کنونی با پیشرفت های سرسام آور فنی و صنعتی خود انسان امروزی را در برابر مشکلات بغرنجی قرار داده است و موفقیت های پی در پی علمی و فنی این احساس را در انسان امروزی بوجود آورده که بی نیاز از بعد اخلاقی است. ( وارنوک ، ترجمه فنایی ، 1380، ص140)

رشد تحقیقات گسترده تجربی و زیست شناسی ، باعث شد که انسان به عنوان یک حیوان تکامل یافته فرض شود و جنبه های اخلاقی انسان صرفاً در حد فعل و انفعالات جسمانی و تغییرات سلولی در نظر گرفته شود . ( برزینکا ، ترجمه بایبوردی ، 1371، ص 30) و از طرف دیگر تعمیم دادن منطق عصر ماشین و بهره وری خط مونتاژ به انسان باعث شد که همانند ماشین با او رفتار شود . ( گوتک ، ترجمه پاک سرشت ، 1380، ص 163)

اگر تربیت را رو کردن آزادانه به ارزش هایی که زمینه ی تکامل انسان را فراهم می کند بدانیم ، درمی یابیم که با همه پیشرفت هایی که در زمینه علم و تکنولوژی صورت گرفته ، هیچ تغییری در تکامل انسان ها رخ نداده است و حتی این پیشرفت موجب تنزل آنها شده است و از آنها افرادی رو گردان از ارزش ها ساخته که مصداق حرف نیچه که انسان مدرن را کوچک می شمارد ، شده است . ( نقیب زاده ، 1376، ص 194)

مهم ترین هدف از نزول وحی الهی تربیت انسان است و عقل که جوهره ی روح الهی است به عنوان عنصر برجسته ی انسان به این موجود عطا شده تا تحقق این هدف راتأمین نماید . درکنار نیروی بزرگ عقل در انسان ، نیروی عظیم و خیره کننده دیگری به نام عاطفه وجود دارد که از انعکاسات روح انسانی در زمینه خداشناسی و نوع دوستی است و این تجلّی روحی یکی از صفات بارز ممدوحه است و ضامن سعادت ، شخصیت ،کمال ، امنیت و مقام آدمی است.

تربیت اخلاقی از مهمترین ابعاد تربیت می باشد که خود متشکل از ابعادجدایی ناپذیر عقل و عاطفه است. این نوع تربیت زمینه را برای انسان سازی و سعادت انسان فراهم می کند . در طول ادوار گذشته بسیاری از فیلسوفان و اندیشمندان بشری و پیشوایان دینی هر یک به نحوی به این مسأله توجّه کرده اند.
در این فصل ما قصد داریم به ، بیان مسأله ، اهمّیّت و ضرورت تحقیق، اهداف تحقیق اعم از اهداف کلی و جزئی و سؤالات تحقیق ( سؤالات اصلی و فرعی  ) و تعریف اصطلاحات عقل ، عاطفه ،  تربیت ، اخلاق و تربیت اخلاقی بپردازیم تا خواننده با کلیات تحقیق حاضر بیشتر آشنا شود .